Aşk ile akıl arasında birbirini reddeden geçimsiz bir ilişki mevcuttur. Aşkı tanımlayanlardan bazıları onu “akıldan kurtulmak” olarak düşünmüşlerdir. Peki o halde, insan akıldan sıyrıldığında deli mi olur?
Fuzuli Kabe’ye gidip akıllanmak üzere yalvarması istenen Mecnun’a, bu isteğin tam tersine,
Endîşe-i akldan cüdâ kıl
Aşk ile hemîşe âşinâ kıl.
dedirtir.
Bugün, “Akıl endişesinden (akıllı olma kaygısından) kurtar beni de aşk ile içli dışlı eyle Allah’ım!” şeklinde dillendirebileceğimiz bu beyitte hazret-i üstad akıl ile aşkı karşı karşıya getiriyor ve aklın asıl karşıtı olan deliliği bunun dışında tutuyor. Medeniyet birikimimiz içinde Mecnun adının önlerde bir yerde bulunması, aşka giriftar olan gençlerin kendilerini Mecnun ile özdeşleştirmeleri veya ona benzediklerini ifadelendirmeleri, aşk yüzünden akla uygun davranmayan insanların tedavi edilmesi gereken hastalar olarak algılanması, insanın duygularına hakim iken sevgiye, duyguların insana hakim olmasının ise aşka kapı aralaması gibi düşünceler aşkı delilikle örtüştürmüş ve aşk-akıl ilişkisini olumsuzlamıştır. Eski kitaplarda bununla alakalı pek çok bahis, bâb, bölüm bulabiliriz. Sözgelimi Tük nesrinin ustalarından ve secili anlatımın babası sayılan Sinan Paşa, Tazarruname adlı ünlü eserinde aşağı yukarı şöyle der:
“Kim ki aşk kadehiyle kendinden geçer ve cânı cânân ile dolar; artık akıl ikisi arasına giremez, düşünce ve tedbir o semte uğramaz. Akıl bilgeliğin vasıtasıdır; aşk ise gönüldeki yakınlığın. Akıl bir renktir ki onda gizem kokusu bulunmaz; aşk bir kokudur ki onda renkten eser bulunmaz. Akıl, bilgelik adlı bir değirmen taşıdır ki öğütmeye tuzu yok; aşk bir hakikat tuzudur ki öğütmeye taşı yok. Akıl bir kuştur ki heva (heves) üzerinde; aşk bir hevadır ki kuş içinde. Kuş havada gezinip etrafı gözetler; heva kuşta avarelik içinde kalır.akıl işinin çözümü dedikodu (falanca şöyle diyor, filanca böyle yazıyor gibi dipnotlar) ile olur, aşk derdi se bu yolla asla bilinmez (gönülde tecelli eder). Akıl işleri dayanaksız (dipnotsuz, delilsiz) olmaz; aşk hadiseleri ise isnat ve dipnot kabul etmez. (yazar bu son cümlede, aşk üzerine söylenmiş hadislerin de, ünlü hadis külliyatı Müsned’de yer almayacak derecede uydurma olduğunu da ima ediyor.)
Görüldüğü gibi Sinan Paşa aşk işini akıl ile telif etmemek gerektiğini söylüyor. Ama bu satırlara bakarak aşkın bir delilik veya akılsızlık olduğunu da iddia etmek, pekâlâ yanlış olur.
Bize göre aşk bir gönül işidir, ama aklın haricinde de değerlendirilmemelidir. Evet hiçbir kitap onu akıllılık olarak anlatmıyor; ama bu mutlaka delilik demek de değildir. O halde aşk, akıldan sıyrılmakla yürünecek bir yoldur ki ucu aydınlığa ve nur ülkesine çıkar. Bu durumda “delidir, ne yapsa yeridir” cümlesindeki deli yerine “âşık” kelimesini koymak yanlış olmayacak; belki delinin sorumluluktan ve tekliften âzâde olması kuralı â şık için de geçerli olacaktır. Nitekim Ebu’l Kasım Neysaburi’nin “Akıllı Deliler” adlı kitabında Mecnun’un adı anılır ve akıllılık halleri anlatılır.
- Mecnun deli değildi. Onda en-Nümeyri’nin deliliği gibi bir çeşit delilik vardı. O büyük şairlerden sayılır ve dr ki:
“Toplumda ve tenhada, gece ve gündüz yirmi sene insanların ilahına dua ettim. Leyla’nın da benim gibi aşk çekmesi için; benim halimi anlaması veya bana acıması için. Allah dualarımı kabul etmedi; benim aşkımı geçen de olmadı. Ama beni mahveden sevgi hep artırıldı.
Ya Rabbi!... Beni ona sevdir veya bana onunla şifa ver. Yahut da kalbimin çektiği çileden dinlendirileyim.
Bu beyitler bir delinin söyleyeceği türden değil, belki aklı ziyade olan birinin dilinden dökülme sözler kabilinden olmalı değil midir, sizce?
(İskender Pala, Kırk Ambar, s. 20)
